Policja Państwowa II Rzeczypospolitej

I.
Geneza powstania formacji

Należała do jednej z najlepszych tego typu formacji w Europie. Tworzona przy niewspółmiernie niskich nakładach mogła poszczycić się w szczytowym momencie rozwoju naprawdę wieloma sukcesami. Dziś zdaje się, że obraz policji granatowej, jej wojennego wydania, nieco ją przyciemnił. W 100-lecie utworzenia tej formacji porządkowej warto poznać jej zaledwie 20-letnią historię.

W ostatnich latach na popularności zyskuje temat P.P. W czasach głębokiego PRL przyznawanie się do bycia przed wojną policjantem było nieomal równoznaczne z wyrokiem śmierci. Dlatego nie zachowało się zbyt wiele materiałów o tej formacji, dla własnego bezpieczeństwa pozbywano się pamiątek z nią związanych. Toteż badacze wykorzystują każdy zachowany ślad działalności policjantów. Pasjonaci tematu, rekonstruktorzy, historycy przybliżają szerszemu gronu odbiorców różne aspekty związane z działalnością przedwojennych policjantów, który to temat cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Z okazji 100-lecia utworzenia P.P. pragnę przybliżyć jej historię.

Służby porządkowe u progu niepodległości

W czasach zaborów aparat policyjny był zorganizowany zgodnie z istniejącym systemem w danym państwie zaborczym i raczej miał charakter scentralizowany. Oprócz czuwania nad ogólnym porządkiem i bezpieczeństwem ludności, aparat policyjny miał też charakter nadzoru politycznego.

Młode państwo polskie stanęło w obliczu wielkiego problemu: unifikacji ziem z trzech zaborów. Odmienna waluta, prawo, system szkolnictwa czy podział administracyjny były kwestiami, które wymagały przygotowania i przeprowadzenia solidnych reform rozłożonych w czasie. Jednak palącą kwestią było utworzenie scentralizowanej służby porządkowej. Pierwsze koncepcje w tej materii pojawiły się jeszcze przed 1918 r., a co ugrupowanie polityczne to inny pomysł. Poza tym Polacy w dalszym ciągu prowadzili wojnę, musieli walczyć o granice państwa, zatem unifikacja w różnym czasie obejmowała różne tereny. Dodatkowo ten niespokojny czas sprzyjał wzrostowi przestępczości. Stąd pojawiało się wiele obywatelskich organizacji czuwających nad porządkiem.

Przed 1918 r., jeszcze w czasie wielkiej wojny, zaborcy udzielali zgody na tworzenie niepaństwowych formacji policyjnych, które wywodziły się z ruchów samorządowych i partyjnych. Należały do nich w Królestwie Polskim samorządowa Milicja Miejska (powołana 1916 r.) i warszawska Straż Narodowa. Na podłożu tych formacji tworzono po 1918 r. nowe struktury policyjne; te składały się z osób bezpośrednio związanych z ugrupowaniami partyjnymi (lub pozostawały pod ich wpływem) stając się niejako ich zbrojnym ramieniem, dbającym o interesy danego ugrupowania. Wśród nich najważniejszą rolę odegrały w późniejszym czasie Milicja Ludowa i Policja Komunalna[1].

Koncepcje utworzenia służby porządkowej u progu niepodległości

Milicja Ludowa utworzona została przez Polską Partię Socjalistyczną na początku listopada 1918 r.. Wśród jej kadr znajdowali się członkowie dawnego Pogotowia Bojowego PPS, Polskiej Organizacji Wojskowej, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie„ oraz robotnicy i ludność pochodzenia chłopskiego. Z chwilą powstania Tymczasowego Rządu Ludowej Republiki Polskiej działacze PPS doprowadzili do podporządkowania sobie tej formacji. Powstały jej pierwsze okręgi w Radomskiem, Lubelskiem, Kieleckiem i w Zagłębiu Dąbrowskim. W połowie listopada liczyła już 300 ludzi, doskonale uzbrojonych, również w karabiny maszynowe. Szybki rozwój wymagał ujęcia jej w odpowiednie ramy organizacyjne. Utworzono w Warszawie Sztab Główny Milicji Ludowej i Komendę Główną, której podporządkowane były komendy okręgowe, obwodowe oraz miejscowe; ogólnie jednostki terenowe dostosowano w ten sposób przede wszystkim do struktur partyjnych PPS. Milicja Ludowa nieformalnie była podporządkowana rządowi Jędrzeja Moraczewskiego, a jej głównym zadaniem było wykonywanie działań zmierzających do ochrony ładu i porządku publicznego. Z tego powodu Sztab Komendy Głównej Milicji Ludowej skierował do Ministra Spraw Wewnętrznych pismo zawierające propozycję utworzenia przez MSW państwowej Milicji Ludowej opartej na kadrach pepeesowskiej formacji paramilitarnej. Józef Piłsudski, tymczasowy Naczelnik Państwa, zaaprobował pomysł i 5 grudnia 1918 r. podpisał dekret o ”upaństwowieniu” Milicji Ludowj[2]. Jej Komenda Główna była odtąd podporządkowana MSW, w którym utworzono specjalny Wydział Milicji. Pierwszym komendantem w dniu 13 grudnia został kpt. Ignacy Boerner. W Komendzie Głównej utworzono cztery wydziały: Służby Czynnej, Rezerw, Informacyjno-Wywiadowczy i Administracyjny. Podział organizacji terenowej wyglądał następująco: Komendzie Głównej były podporządkowane komendy okręgowe a tym komendy powiatowe (obwodowe), które z kolei nadzorowały posterunki. Kandydaci wstępujący do tej formacji mundurowej mieli odznaczać się odpowiednimi kwalifikacjami zarówno fizycznymi jak i moralnymi.

W miesiąc po utworzeniu Milicji Ludowej, 9 stycznia 1919 r., Józef Piłsudski podpisał dekret o utworzeniu Policji Komunalnej. Ta powstała głównie z połączenia Milicji Miejskiej i policji byłego zaboru rosyjskiego oraz Żandarmerii Krajowej z Lublina[3]. Funkcjonowała jedynie w centralnej części młodego państwa: w Kieleckiem, Lubelskiem, Warszawskiem, Łódzkiem i Białostockiem. Dekret likwidował tym samym wiele innych samorządowych służb porządkowych.

Policja Komunalna bezpośrednio podlegała Wydziałowi Policji (od 20 stycznia 1919 r. noszącego nazwę Naczelnej Inspekcji Policji Komunalnej) w MSW, kierowanym przez endeka Mariana Borzeckiego, późniejszego Komendanta Głównego Policji. Wydział ten bezpośrednio nadzorował powiatowe urzędy policyjne, a te z kolei komisariaty i posterunki miejskie i gminne. Finansowanie PK podzielono w równej części pomiędzy Skarb Państwa a samorządy lokalne.

Unifikacja służb porządkowych – powołanie Policji Państwowej

Istnienie kilku formacji bezpieczeństwa publicznego rodziło wiele konfliktów o zakres kompetencji między nimi. Funkcjonowały też jednostki Straży Kolejowej (utworzonej przez Ministerstwo Kolei Żelaznych) oraz Straży Rzecznej (utworzonej przez Ministerstwo Robót Publicznych). Dochodziło do walk i wzajemnego rozbrajania. Przekładało się to na słabą jakość funkcjonowania wymienionych służb. Jednocześnie stan bezpieczeństwa wciąż się pogarszał na skutek działań wojennych. Dlatego coraz częściej pojawiały się głosy o koniecznej unifikacji służb porządkowych, o stworzeniu organizacji stojącej ponad podziałami partyjnymi (zwracano szczególnie uwagę na wstępowanie w szeregi Milicji Ludowej komunistów i ich sympatyków).

Podczas gdy posłowie obradowali nad odpowiednią ustawą o służbie porządkowej, w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych podjęto już kroki zmierzające do unifikacji istniejących organizacji o tym charakterze. Utworzono tymczasową Komendę Główną Policji Komunalnej i Milicji Ludowej na czele z kpt. Kazimierzem Młodziakowskim, a podległej bezpośrednio MSW. Odpowiedni projekt ustawy w tej kwestii złożono w sejmowej komisji administracyjnej. W dniu 17 czerwca Komendę przekształcono w Komendę Główną Straży Bezpieczeństwa, która odtąd miała być nadrzędna dla wszystkich formacji policyjnych w kraju. Nowe struktury tworzono w oparciu o jednostki Policji Komunalnej.

24 lipca uczyniono pierwszy formalny krok ku unifikacji służb porządkowych: uchwalono Ustawę o Policji Państwowej[4].

Struktury organizacyjne PP stworzono w oparciu o podział sądowy kraju. PP nadzorowało MSW, któremu była podległa Komenda Główna. W dalszej kolejności funkcjonowały podległe jej komendy okręgowe (wojewódzkie), a tym powiatowe nadzorujące komisariaty. Zasięg terenu działania komisariatów uzależniono od gęstości zaludnienia i kryminogenności.

Do policji mógł wstąpić każdy mężczyzna obywatelstwa polskiego o nieskazitelnej przeszłości i cieszący się dobrym zdrowiem w wieku od 23 do 45 lat, o wzroście powyżej 169 cm. Wymagano znajomości języka ojczystego w mowie i piśmie, umiejętności liczenia. Kandydaci na wyższe stanowiska musieli posiadać również średnie lub wyższe wykształcenie.

Tworzenie struktur PP na terenie państwa polskiego

Należy pamiętać, że ustawa od momentu jej uchwalenia nie obowiązywała od razu na całym terenie Polski, gdyż władze centralne w Warszawie w tamtym czasie nie podporządkowały sobie jeszcze wszystkich terenów wchodzących ostatecznie w skład państwa, w dodatku toczyła się wciąż wojna polsko-bolszewicka. Ponadto niekiedy władze lokalne uważały się za niezależne od władzy centralnej, np. w Galicji Zachodniej, w byłym zaborze pruskim, Wileńszczyźnie. Dlatego proces tworzenia struktur PP w poszczególnych częściach państwa przebiegał systematycznie, ale nie jednocześnie.

Najwcześniej PP swą działalnością objęła byłe ziemie Królestwa Polskiego. W sierpniu 1919 r. powołano na tym terenie 6 komend okręgowych: Miasta Warszawy, Woj. warszawskiego, Woj. łódzkiego, Woj. białostockiego, Woj. kieleckiego i Woj. lubelskiego. Komendy te odpowiadały za organizowanie jednostek niższego szczebla: komend powiatowych, komisariatów i posterunków. Za funkcjonowanie komend okręgowych odpowiadali wojewodowie, a za pozostałe – starostowie. Mimo trudności kadrowych, finansowych, braku jednolitego umundurowania i uzbrojenia, dosyć szybko udało się zbudować sieć jednostek, która w stopniu podstawowym była w stanie realizować wytyczne ustawy z dnia 24 lipca.

W Galicji proces tworzenia PP przebiegał niejako dwutorowo. Główną rolę w tworzeniu służb porządkowych odgrywał na tym terenie Lwów i Kraków.

W Galicji Zachodniej początkowo Straż Bezpieczeństwa Polskiej Komisji Likwidacyjnej pełniła rolę służby porządkowej, natomiast w Galicji Wschodniej od października 1918 r. - żandarmeria. Tę ostatnią ze względu na działania wojskowe przeciwko Ukraińcom podzielono na żandarmerię krajową oraz polową. Z początkiem 1919 r. żandarmeria ze Lwowa i Krakowa połączyły się, a pod koniec tego roku włączono je w struktury policyjne. Utworzono tymczasowe komendy okręgowe w Krakowie, Lwowie i Przemyślu, albowiem na tym terenie prowadzone były ciągłe działania wojenne. W kwietniu we Lwowie powołano tymczasową Komedę Okręgową PP „Wschód” (przeniesiono ją później do Tarnopola). Dopiero po zakończeniu wojny z Rosją Radziecką istniała możliwość utworzenia stałych struktur PP na tym terenie. Komendy Okręgowe działały w dalszym ciągu w Krakowie i Lwowie, a Przemyską przeniesiono do Stanisławowa. W wrześniu 1921 r. zlikwidowano Komendę PP dla byłej Galicji i tym samym istniejące na jej terenie komendy okręgowe podlegały już bezpośrednio Komendzie Głównej w Warszawie.

W dalszej kolejności struktury PP rozciągnięto na tereny Kresów Wschodnich, na których również toczyła się wojna polsko-bolszewicka. W lutym 1919 r. doraźnie utworzono namiastkę władzy cywilnej w formie Generalnego Komisarza Cywilnego przy Zarządzie Wojskowym Kresów Wschodnich, który obejmował okręg wileński, poleski i wołyński. We wrześniu 1920 r. w miejsce tego urzędu powołano Tymczasowy Zarząd Terenów Przyfrontowych i Etapowych. Utworzono również w Konstancinie Komendę Terenów Przyfrontowych i Etapowych, której zadaniem było tworzenie cywilnych jednostek policyjnych na wyzwalanych ziemiach wschodnich. 13 stycznia 1921 r. w neutralnym pasie granicy polsko-radzieckiej utworzono organy PP. Wkrótce również zlikwidowano Komendę Terenów Przyfrontowych i Etapowych.

Na Wileńszczyźnie poza działaniami wojennymi dodatkowo toczył się spór polsko-litewski. Polacy trzykrotnie zajmowali Wilno. W 1920 r. zaczęli tworzyć polskie organizacje, by przekonać opinię publiczną, że organy polskiej administracji sprawują na tym terenie faktyczną władzę, ponieważ spór pozostawał nierozstrzygnięty. 12 października 1920 r. powołano Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, a w jej ramach następnego dnia utworzono Wydział Bezpieczeństwa Publicznego (przekształcony 21 lutego 1921 r. w Komendę Główną Litwy Środkowej). W niedługim czasie powstała Komenda Miasta Wilna, podległe jej komendy powiatowe i komisariaty. Dopiero w marcu 1922 r. ostatecznie Litwę przyłączono do Polski, a w lipcu Komendę Główną Policji Państwowej Ziemi Wileńskiej przekształcono w Komendę XVI Okręgu PP w Wilnie.

W chwili wybuchu Powstania Wielkopolskiego w zaborze pruskim służbę porządkową pełniła Straż Ludowa i Żandarmeria Krajowa podporządkowane Wydziałowi Wojskowemu Naczelnej Rady Ludowej mającemu swą siedzibę w Poznaniu. Od 1 sierpnia 1919 r. utworzono Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, którego zadaniem było m. in. zunifikowanie służb bezpieczeństwa. Dopiero w czerwcu następnego roku wcielono do Policji Państwowej działające na terenie Wielkopolski i Pomorza organy porządkowe. Utworzono tymczasowe stanowisko Komendanta Policji Państwowej dla byłej Dzielnicy Pruskiej, które funkcjonowało do 25 maja 1921 r.. Wówczas podległe mu 2 komendy okręgowe w Poznaniu i Toruniu podporządkowane zostały bezpośrednio Komendzie Głównej w Warszawie, chociaż do momentu likwidacji Ministerstwa dla byłej Dzielnicy Pruskiej w kwietniu 1922 r. w kwestiach służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych podlegały wojewodom uzależnionym właśnie od tego Ministerstwa.

Zupełnie inaczej wyglądało tworzenie Policji Państwowej w Województwie Śląskim. Mocno zgermanizowany przez napływową ludność niemiecką, z silnymi tendencjami powrotu do macierzy, Górny Śląsk wymagał szczególnej kurateli. Po Powstaniach Śląskich województwo to otrzymało szeroką autonomię.

17 czerwca 1922 r. Wojewoda Śląski wydał rozporządzenie o organizacji Policji Województwa Śląskiego, która była zorganizowana na zasadach przewidzianych ustawą z 24 lipca 1919 r.

Ostatecznie utworzono 16 okręgów policyjnych, które odpowiadały 16. województwom:

• Okręg I Warszawski
• Okręg II Łódzki
• Okręg III Kieleckiego
• Okręg IV Lubelski
• Okręg V Białostocki
• Okręg VI m. st. Warszawy
• Okręg VII Krakowski
• Okręg VIII Lwowski
• Okręg IX Tarnowski
• Okręg X Stanisławowski
• Okręg XI Poznański
• Okręg XII Pomorski
• Okręg XIII Wołyński
• Okręg XIV Poleski
• Okręg XV Nowogródzki
• Okręg Okręg XVI Wileński
• Policja Województwa Śląskiego

Podsumowanie

Przez pierwsze kilka lat od momentu odzyskania niepodległości przez Polskę bezpieczeństwo wewnętrzne zapewniało częściowo wojsko, żandarmeria oraz wiele samorządowych organizacji typu milicyjnego. Proces tworzenia ogólnokrajowego aparatu policyjnego przebiegał etapami i zakończył się w 1921 r. Wraz z podporządkowywaniem sobie poszczególnych terenów, PP wprowadzała na nich swoje struktury wchłaniając w nie funkcjonujące na nich organizacje porządkowe. W 1920 r. podporządkowała sobie resortową Straż Kolejową i Straż Rzeczną, a w 1922 r. wchłonęła również policję Litwy Środkowej.

Mimo braku fachowych kadr, słabego wyposażenia i braku jednolitego wzorca udało się młodemu państwu polskiemu stworzyć jednolitą formację porządkową stojącą ponad podziałami społecznymi i politycznymi.

II.
Funkcjonowanie PP w dwudziestoleciu międzywojennym

Podstawy prawne i struktury organizacyjne

Tę formację bezpieczeństwa powołano na mocy Ustawy z dnia 24 lipca 1919 roku o policji państwowej Określała ona jedynie bardzo podstawowe zasady jej funkcjonowania, do których należały m. in. ochrona bezpieczeństwa, zapewnienie porządku publicznego a także zasady organizacji. Po kilku latach uległa dezaktualizacji ze względu na zmianę sytuacji politycznej w wyniku przewrotu majowego. Prace nad jej nowelizacją, która w większym stopniu precyzowałaby i gwarantowała bezpieczeństwo obywateli uwieńczyło podpisanie przez Ignacego Mościckiego Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o Policji Państwowej. Pozostawało ono w mocy w zasadzie do wybuchu wojny.

Struktura organizacyjna policji miała charakter hierarchiczny i była dostosowana do podziału administracyjnego kraju na województwa i powiaty. Bezpośredni nadzór nad PP sprawował Minister Spraw Wewnętrznych. Podlegała mu bezpośrednio Komenda Główna w Warszawie, a jej komendy okręgowe (wojewódzkie), które nadzorowały komendy powiatowe, a tym z kolei podlegały posterunki w gminach i komisariaty w większych miastach lub ich dzielnicach.Znamienna dla policji przez cały okres międzywojenny była podwójna podległość wobec władz własnych i władz administracyjnych państwa. O ile komendant główny odpowiadał za sprawy organizacyjne, administracyjne, dbanie o wyposażenie i wyszkolenie kadr, to nie miał wpływu na określanie charakteru wypełnianych przez podwładnych zadań (podobnie rzecz się miała z innymi przełożonymi komend niższego szczebla czyli komendantami okręgowymi i powiatowymi). Te były określane przez przedstawicieli władz administracyjnych państwa (komisarzy rządowych, starostów, wojewodów, przedstawicieli lokalnych władz). Oni właśnie wydawali polecenia podległym sobie jednostkom policji, przykładowo starosta mógł nakazać komendantowi powiatowemu „energiczniejsze” zwalczanie koniokradów na danym terenie, wzmocnienie kadry bardziej wykwalifikowanymi osobami, wysyłanie konnych policjantów do miejscowości bardziej zagrożonych bandytyzmem.

Poza tym władze administracyjne nadzorowały i oceniały pracę komend znajdujących się na ich terenie. Powodowało to często spory kompetencyjne, zwłaszcza iż policjantów wykorzystywano do zadań niezwiązanych z ich ustawowymi obowiązkami. Dodatkowo w zakresie czynności śledczych policja była zobowiązana do wykonywania poleceń urzędów prokuratorskich i władz sądowych. Mimo widocznych wad, dualizm w podwójnej podległości wobec władz własnych i administracyjnych państwa utrzymał się do wybuchu wojny.

We wspomnianym rozporządzeniu z 6 marca 1928 r. szczegółowo omówiono zasady wstępowania do służby. Kandydat na policjanta winien był przede wszystkim posiadać obywatelstwo polskie i „nieskazitelną przeszłość”. Z miejsca odrzucano kandydatów, przeciw którym toczyło się postępowanie karno-sądowe lub o ubezwłasnowolnienie. Poza tym kandydat miał mieć 21-35 lat[5], być pełnosprawny fizycznie i umysłowo, mieć ukończone co najmniej 4 klasy szkoły powszechnej i biegle posługiwać się językiem polskim w mowie i piśmie. Dodatkowo rozporządzenie określało obowiązki policjantów, kwestie urlopów wypoczynkowych, odpowiedzialność karną i dyscyplinarną, zasady pomocy wdowom i sierotom po policjantach oraz przewidywało ich mobilizację na wypadek wojny.

Stopnie i umundurowanie

Początkowo nie funkcjonowało nic, co można by określić jednolitym umundurowaniem dla funkcjonariuszy Policji Państwowej. Była to jedna z pozostałości po organizacji służb bezpieczeństwa w poszczególnych zaborach. Noszono mundury Wojska Polskiego, armii państw zaborczych a nawet przerabiane ubrania cywilne. Aby nie było to przyczyną nadużyć, zalecano m.in. odpruwanie z mundurów wojskowych dystynkcji i noszenie na lewym ramieniu białej opaski z literami P.P. albo przyszywanie dystynkcji policyjnych, wykonanych własnym kosztem.

Dopiero 2 marca 1920 r. wydane zostało odpowiednie rozporządzenie w kwestii ubiorczej. Umundurowanie określone w tym rozporządzeniu na przestrzeni kolejnych 20 lat uległo drobnym zmianom. Zasadniczo wykonywano je z sukna o barwie granatowej z błękitnymi i srebrnymi dystynkcjami. Na naramiennikach naszywano lub haftowano numery okręgów; funkcjonariusze Komendy Głównej dodatkowo mieli inicjały KG. Obowiązujące w poszczególnych latach oznaczenia stopni dla funkcjonariuszy przedstawia tab. 1.

W 1935 r. wydano rozporządzenie o letnim umundurowaniu dla policjantów, które również otrzymało barwę granatową. Mundur ten szyto z lekkiego sukna, bawełny lub lnu, przy czym bluza miała być nieco luźniejsza niż wersja zimowa. Natomiast rozkazem KG z czerwca 1937 r. wprowadzono podobny letni drelichowy mundur, ale barwy khaki. Miało to wymiar czysto praktyczny: policjantom z pewnością było łatwiej pełnić służbę w upalne lato w lżejszym a później i jaśniejszym umundurowaniu.

Uzbrojenie

Uzbrojenie w początkowym okresie również nie było jednolite, co oczywiście było dziedzictwem zaborów.Broń pochodziła z demobilu i niemal każde województwo dysponowało innym jej typem, co powodowało chociażby problemy w zaopatrzeniu w amunicję i w naprawach.

Podstawowe uzbrojenie stanowił karabin z bagnetem. Na wyposażeniu policjantów pozostawały m. in. niemieckie Mausery wz. 1898, rosyjskie Mosiny wz. 1891 czy angielskie Lee-Enfieldy P14. Od 1926 r. sukcesywnie przezbrajano policję w zmodernizowane Mosiny wz. 1891/1898/1925, które dostosowano do amunicji mauserowskiej. Wydano nawet instrukcję strzelecką omawiającą całościowo wyszkolenie ogniowe i programy strzelań szkolnych i bojowych. W latach 1933-1934 na wyposażenie policji trafiły także dwutaktowe karabiny i karabinki Manlichera wz. 1895, odznaczające się największą szybkostrzelnością wśród dostępnych w tamtym czasie karabinów powtarzalnych. W 1938 r. w związku z zagrożeniem wojennym, policji przekazano też francuskie karabiny Berthier wz. 1916., a do kompanii rezerwy PP i szkół policyjnych przekazywano produkowane w kraju karabinki Mausera wz. 1898 i wz. 1929. W ten typ broni do wybuchu wojny zaopatrzono w całości jedynie policję woj. stanisławowskiego oraz autonomicznego woj. śląskiego.

Policjanci sami musieli zadbać o osobistą krótką broń służbową. Kogo było na jaką broń stać, taką zakupywał. Stąd w tym rodzajuwyposażenia widoczna była wielka różnorodność: od francuskich rewolwerów Lebel wz. 1892, poprzez rosyjskie Naganty wz. 1895, austriackie Rast-Gassery, pistolety Ortgiesa czy niemieckie Parabellum. Na początku lat 30. podjęto kroki ku ujednoliceniu broni krótkiej używanej w policji. Wybór padł na Naganta, którego produkcja ruszyła w 1931 r.

Jeżeli chodzi o policję konną, sprawy miały się podobnie w przypadku używanych przez nią szabli. Początkowo popularne były szable francuskie wz. 1822 i rosyjskie wz. 1909. W 1921 r. policja otrzymała szable wz. 1917 pochodzące z demobilu, które mimo sukcesywnego zastępowania ich szablami pochodzącymi od krajowych producentów, były w użyciu do wybuchu wojny. W II poł. lat 30. szable noszono już raczej przy okazji różnych uroczystości.

Pancerz ochronny w/g projektu W. Galle

Na wyposażeniu policji pozostawała też broń maszynowa, np. rosyjskie Maximy wz. 1910, francuskie Hotchkiss wz. 1914 czy Chauchat wz. 1915. Broń maszynową zaczęto ujednolicać dopiero w końcu lat 30. Podstawowym nabojem miał być ten systemu mauserowskiego o kalibrze 7,92 mm x 57.

Polska Policja Państwowa była prekursorem w używaniu pistoletów maszynowych. Jako pierwsza formacja porządkowa na świecie używała amerykańskich Thompsonów M1921, zanim jeszcze stały się słynne dzięki walkom chicagowskich gangów w okresie prohibicji w USA. Pierwsze 55 sztuk tej broni zakupiono w 1925 r. (w tym 5 sztuk trafiło do Policji Województwa Śląskiego). W 1931 r. zakupiono na potrzeby policji 50 sztuk fińskiego pistoletu maszynowego Suomi, jednego z najlepszych w tamtym czasie. Chociaż nie ma informacji o wykorzystywaniu w akcji pistoletów maszynowych, to w rozkazach Komendanta Głównego zwracano uwagę na konieczność obsługi tej broni przez przeszkolonych funkcjonariuszy, gdyż podczas kontroli stwierdzano nienależyte obchodzenie się z tego typu bronią.

Pod koniec lat 20. inspektor Władysław Galle opracował tarczę i pancerz ochronny, oficjalnie wprowadzone do służby we wrześniu 1930 r. Stosowano je przykładowo podczas wkraczania do pomieszczeń, w których spodziewano się uzbrojonych przestępców.

Kobiety w policji

Kobiety od początku były obecne w policji raczej jako pracownice biurowe. Dopiero w 1925 r. przyjęto na służbę pierwsze 30 policjantek, które odbyły trzymiesięczny kurs. Ich działalność koncentrowała się na handlu ludźmi (szczególnie kobietami i dziećmi), sutenerstwie i walce z nierządem. Kolejne kursy dla kobiet-kandydatek na policjantki zorganizowano w 1927 r., 1929 r. i w 1935 r. Do 1939 r. przeszkolono łącznie 215 kobiet. Ich praca była wysoko oceniana przez wizytacje policji z innych państw.

Jeżeli chodzi o umundurowanie dla policjantek, to dopiero w 1935 r. wydano w tej kwestii odpowiednie rozporządzenie. Wcześniej nie widziano potrzeby, aby kobiety nosiły mundury. Zachowane fotografie upamiętniające ukończenie kursów dla przyszłych policjantek ukazują je jednak w jednolitym ubiorze – w roku 1925 jednolitych ubiorach cywilnych i maciejówkach, a na kolejnych kursach w bluzach drelichowych o kroju podobnym do wojskowego, spódnicach i maciejówkach, co świadczy o próbach zachowania jednolitego stroju.

Uzbrojenie w przypadku kobiet stanowiły kieszonkowe pistolety Mauser wz. 1910 kalibru 6,35 mm.

Policja konna i rzeczna

Konne szwadrony rezerwy policji powołano w 1923 r. Ich rola sprowadzała się m. in. do patrolowania miast, ochrony ambasad, lotnisk, funkcji prewencyjnej i porządkowej podczas manifestacji (uważano, że szarża konnego oddziału jest nie tyle skutecznym, co najradykalniejszym środkiem walki przed użyciem broni palnej), a także do funkcji reprezentacyjnej (np. pełnienie stałej warty przy Belwederze i na Placu Zamkowym w Warszawie). Największy oddział konnej policji stacjonował w Warszawie. Był to szwadron składający się z dwóch dywizjonów: pierwszy stacjonował na ul, Ciepłej 13 a drugi na ul. Modlińskiej 3/5 i ul. Podchorążych 38, każdy liczący po ok. 100 policjantów. Poza tym w stolicy był jeszcze Oddział Ujeżdżania Młodych Koni i Oddział konnej rezerwy PP (podobny stacjonował przed wybuchem wojny we Lwowie i Łodzi)[6]. Jeżeli chodzi o inne miejscowości, to w zachowanych dokumentach można było w różnych latach dla tych samych miejscowości spotkać albo zwykłe oddziały, albo kompanie, albo plutony albo oddziały rezerwy. Nazewnictwo konnych oddziałów nie było unormowane prawie przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego (próby w tej materii pojawiły się pod koniec lat 30.) i sprawia ono badaczom wiele trudności z tego powodu. Być może dlatego nie ma pracy całościowo ujmującej temat. Liczebność oddziałów była różna, w mniejszych miejscowościach oddziały takie liczyły 10-50 policjantów, w większych odpowiednio więcej.

Najbardziej charakterystycznym elementem umundurowania konnego policjanta był skórzany kask wprowadzony w połowie lat 20., stylizowany na hełm pretoriański. Od poł. lat 30. używano ich już w celach wyłącznie reprezentacyjnych.

Policyjne jednostki wodne utworzono 1 kwietnia 1920 r. w miejsce Straży Rzecznej. Jej komisariaty podlegały okręgowym komendom policji, a obejmowały swym nadzorem określone odcinki drogi wodnej. Działalnością swą jednostki te nie ograniczały się wyłącznie do samego koryta rzeki, ale obejmowały również pas nadbrzeżny, przystanie i porty. Zadania tych sił były nieco szersze niż pozostałych jednostek: oprócz pilnowania ogólnego porządku musiały m. in. nadzorować stan sanitarny wybrzeży, kontrolować przestrzeganie przepisów o ochronie rybołówstwa, czuwać nad miejscami objętymi zakazem kąpieli i pojenia zwierząt, ścigać przemytników, ochraniać rozbite statki, utrzymywać porządek w portach oraz zajmować się ogólnym ratownictwem. Przy tak szerokim wachlarzu obowiązków nie przewidywano wykonywania przez nie czynności dochodzeniowo-śledczych, w tej kwestii funkcjonariusze Policji Rzecznej współpracowali z innymi oddziałami policji.

Jeżeli chodzi o umundurowanie policjantów rzecznych, to początkowo było takie samo jak dla całej formacji. Jednak w specyfice służby pełnionej głównie na łodziach było mało wygodne i niepraktyczne. Od połowy lat 20. stosowano kurtki kroju marynarskiego, jednak w lipcu 1931 r. wydano rozporządzenie o letnim umundurowaniu drelichowym koloru khaki dla policjantów pełniących służbę na drogach wodnych.

Szkolnictwo

W chwili utworzenia Policji Państwowej nie było w niej fachowych kadr – te „pożyczano” z wojska. Dlatego już w ustawie z 1919 r. ustanowiono szkoły dla posterunkowych i przodowników przy komendach okręgowych, które prowadzone były przez komendantów posiadających wojskowe wyszkolenie. Szkoły te miały również organizować kursy dla wywiadowców policji śledczej.

W październiku 1919 r. utworzono w Warszawie trzymiesięczną szkołę teoretyczno-praktyczną z osobnymi oddziałami dla wyższych funkcjonariuszy oraz starszych przodowników - i przodowników. Na jej wzór tworzono szkoły dla niższych funkcjonariuszy. Stworzony model szkolnictwa nie dawał zadowalających rezultatów, dlatego poddano go gruntownej reformie w 1924 r. Wyodrębniono wówczas etapy szkolenia dla posterunkowych, przodowników i wyższych funkcjonariuszy.
W latach 1926-1928 przeprowadzono kolejną reformę. W jej efekcie zamknięto szkoły dla posterunkowych i przodowników i utworzono w 1928 r. w Warszawie Szkołę Oficerską PP (z kursem 9-cio miesięcznym) oraz trzy szkoły dla szeregowych policji w Żyrardowie, Sosnowcu i Mostach Wielkich (z kursem 5-cio miesięcznym; ta ostania istniała do wybuchu wojny), podlegające bezpośrednio komendantowi głównemu. Słuchaczy tych ostatnich traktowano jako rezerwę zasadniczych sił i wykorzystywano w akcjach prewencyjnych np. podczas strajków. W 1931 r. dodatkowo utworzono
Śledczą szkołę fachową dla szeregowych (z kursem 6-cio miesięcznym). Wraz z wprowadzeniem do policji nowej kategorii tzw. kandydatów kontraktowych zmodyfikowano nieco kształt szkolnictwa, wyróżniając kursy zwykłe w szkołach policyjnych, specjalne w szkołach policyjnych lub komendach okręgowych oraz kursy specjalne w Grupie Rezerwy Policyjnej w Warszawie.

Podsumowanie

Artykuł nie wyczerpuje przebogatej tematyki Policji Państwowej II RP. Porusza jedynie w sposób ogólny najważniejsze kwestie związane z jej funkcjonowaniem. Zwraca uwagę, że bez posiadania jednego gotowego wzorca utworzono prężnie działającą służbę porządkową i to w niezbyt sprzyjających okolicznościach. Mimo wielu wad w organizacji działała sprawnie, spełniając swe ustawowe zadania.

© Malwina Lange
18 listopada 2019
źródło publikacji:
www.Historia.org.pl

PRZYPISY:
[1] W chwili odzyskiwania niepodległości spontanicznie powstawało wiele lokalnych służb porządkowych, które nie odegrały takiej roli jak Milicja Ludowa czy Policja Komunalna. Zapotrzebowanie na służby porządkowe wynikało z ubożenia społeczeństwa i ze wzrastającego bandytyzmu na skutek działań wojennych.
[2] Przepisy o organizacji Milicji Ludowej, Dz. U. MSW z 1918 r. nr 2, poz. 18. Nie obejmowały one innych obywatelskich czy ochotniczych organizacji porządkowych.
[3] Niektóre jednostki mające wejść w skład Policji Komunalnej przekształcano jeszcze do marca 1919 r. Ze względu na to, że PK była bezpośrednią kontynuatorką zaborczej Milicji Miejskiej, początkowo z nieufnością odbierał ją ogół społeczeństwa.
[4] W pierwotnym projekcie nowa formacja miała nosić nazwę Straż Bezpieczeństwa.
[5] W ustawie o Policji Państwowej z 24 lipca 1919 r. wiek kandydatów określono na 23-45 lat, co świadczy, jak duże było zapotrzebowanie na policjantów w tamtym czasie.
[6] Konne szwadrony rezerwy policyjnej były oddziałami przeznaczonymi do szybkiego reagowania.n odróżnieniu od zwyczajnych konnych oddziałów policji, posiadały odrębną numerację i nie wchodziły w skład sieci policyjnych urzędów wykonawczych (posterunków czy komisariatów).


BIBLIOGRAFIA:
Brzoza C., Sowa A. L., Historia Polski 1918-1945, Kraków 2006.
Franc S., Policja Państwowa w II Rzeczypospolitej [w:] „Annales Uniwersitatis Pedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica”, 8/2012, s. 185-205.
Chlipała M., Oddział konny Policji Państwowej Komendy Kraków-Miasto w latach 1919-1938, „Studia z Dziejów Wojskowości”, 4/2015, s. 141-186.
Chlipała M., Umundurowanie Policji Państwowej 1919-1939. Refleksje badawcze [w:] Policja – tradycja i współczesność. Materiały poseminaryjne, Warszawa 2017, s. 18-33.
Franc S., Policja Państwowa w II Rzeczypospolitej [w:] „Annales Uniwersitatis Pedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica”, 8/2012, s. 185-205.
Gwóźdź Z., Uzbrojenie i wyposażenie oddziałów zwartych policji w latach 1919-1939, Oświęcim 2013.
Kozyra W., Działalność nadzorcza wojewodów lubelskich w sprawach policyjno-porządkowych w latach 1919-1939, „Res Historica” 11/2000, s. 50-67.
Winnicki G., System szkolenia funkcjonariuszy Policji Państwowej, „Kwartalnik Policyjny”, 2(28)2014, s. 132-146.
Woźniak M., Modernizacja policji w Polsce 1935-1939, „Dzieje Najnowsze”, 3(29)/1997, s. 63-76.

AKTY NORMATYWNE:
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych w przedmiocie umundurowana i uzbrojenia policji państwowej z dnia 2 marca 1920 r., Dz. U. 1920 nr 26, poz. 159.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych wydane w porozumieniu z Ministrem Robót Publicznych w przedmiocie organizacji Policji Państwowej, pełniącej służbę na drogach wodnych, na podstawie art. 2 przepisów przejściowych do ustawy z dnia 24 lipca 1919 r. o Policji Państwowej, Dz. U. 1920 nr 23, poz. 132.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych z dnia 20 lipca 1931 r. w sprawie letniego umundurowania szeregowych Policji Państwowej, pełniących służbę na drogach wodnych, M. P. 1931 nr 170, poz 248.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 czerwca 1936 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych w sprawie zmiany przepisów o umundurowaniu i uzbrojeniu Policji Państwowej, Dz. U. 1936 nr 51, poz. 364.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 25 maja 1928 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych o umundurowaniu i uzbrojeniu Policji Państwowej, Dz. U. 1928 nr 75, poz. 673.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 20 lipca 1935 r. w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych o letnich bluzach dla oficerów i szeregowych Policji Państwowej, Dz. U. z 1935 r. nr 58, poz. 374.
Rozporządzenie Prezydenta Ministrów z dnia 30 października 1922 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych i Ministrem Spraw Wojskowych w sprawie uzupełnienia rozporządzenia z dnia 2 marca 1920 r. w przedmiocie umundurowania i uzbrojenia policji państwowej, Dz. U. 1922 nr 101, poz. 922.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 6 marca 1928 r. o Policji Państwowej, Dz. U. 1928 nr 28, poz. 257.
Ustawa z dnia 24 lipca 1919 r. o policji państwowej, Dz. Pr. P. P. 1919 nr 61 poz. 363.

Redakcja merytoryczna tekstu: Cezary Wonsewicz / www.historia.org.pl

Tabela: © brak informacji / za: www.historia.org.pl

Ilustracje: wszystkie © domena publiczna